Różni badacze torfowisk od wielu lat próbują opracować system klasyfikacji torfowisk. Okazuje się, że opracowanie klasyfikacji, która byłaby logicznie spójna i stanowiła dobre narzędzie do komunikacji dla szerokiej grupy osób zajmujących się torfowiskami, nie jest zadaniem łatwym. Z punktu widzenia ochrony przyrody torfowisk, ważne wydaje się również to, aby w klasyfikacji wyodrębnione zostały wszystkie rodzaje torfowisk – usystematyzowana wiedza o zróżnicowaniu prowadzi do skuteczniejszej ochrony różnorodności biologicznej.
Jednej z godnych uwagi prób klasyfikacji torfowisk podjęło się International Mire Conservation Group, w osobie Hansa Joostena (patrz: Joosten H., Clarke D. 2002. Wise Use Of Mires And Peatlands. International Mire Conservation Group and International Peat Society, 253 pp., książka dostępna on-line na stronie www.imcg.net). Jest to klasyfikacja oparta na rozumieniu procesów hydrologicznych, które doprowadziły do ukształtowania się poszczególnych rodzajów torfowisk. Poniżej została zamieszczona oryginalna (opracowana w języku angielskim) tabela przedstawiająca hydrogenetyczne typy torfowisk. Jej przetłumaczenie na język polski pozostaje odrębnym, zadaniem dla polskich przyrodników i lingwistów, jako że część z angielskich nazw typów torfowisk nie ma do chwili obecnej dobrych odpowiedników w języku polskim. Nie mniej jednak, najistotniejszym pierwszym krokiem wydaje się zrozumienie założeń omawianej klasyfikacji i rozważenie, czy może ona znaleźć praktyczne zastosowanie.
(za: Joosten H., Clarke D. 2002. Wise Use Of Mires And Peatlands. International Mire Conservation Group and International Peat Society, 253 pp., książka dostępna on-line na stronie www.imcg.net)
Hydrogenetyczne typy torfowisk zostały wydzielone na podstawie roli procesów hydrologicznych w powstawaniu torfu oraz roli poszczególnych typów torfowisk w hydrologii krajobrazu. Joosten wyróżnił 2 główne grupy torfowisk: torfowiska o poziomym lustrze wody („horizontal mires”) i torfowiska o nachylonym lustrze wody („sloping mires”). Cechy wspólne torfowisk z pierwszej z ww. grup są następujące:
- ich powierzchnia jest pozioma
- ruch wody jest w przeważającej mierze pionowy
- mają ograniczony wpływ na procesy hydrologiczne w zlewni.
Joosten nazywa tę grupę torfowisk „pasywnymi”. Torfowiska o nachylonym poziomie wody uznaje natomiast za „aktywne”, podając jako wspólne dla nich następujące cechy:
- ich powierzchnia jest nachylona
- ruch wody jest w przeważającej mierze poziomy
- ruch wody jest hamowany przez torf i roślinność
- co prowadzi do podnoszenia poziomu wód w zlewni i do zwiększonej pojemności wodnej krajobrazu.
Grupa torfowisk o nachylonym lustrze wody została podzielona na podgrupy na podstawie typów zależności między wahaniami poziomu wody a właściwościami torfu i wpływem torfowisk na procesy hydrologiczne w krajobrazie. Pionowe obniżenie poziomu wody prowadzi na wszystkich typach torfowisk do szybszego tempa rozkładu torfu. W konsekwencji tego mogą mieć jednak miejsce dwa odrębne procesy:
- zmniejsza się przepuszczalność torfu dla wody
- zmniejsza się zdolność torfu do magazynowania wody.
Pierwszy z nich prowadzi do spowolnienia odpływu wody z torfowiska, a zatem prowadzi do ujemnego sprzężenia zwrotnego z procesem obniżania się poziomu wody, tzn. hamuje obniżanie się poziomu wody. Drugi z wymienionych procesów wykazuje z kolei dodatnie sprzężenie zwrotne z procesem obniżania się poziomu wody, czyli przyspiesza obniżanie się poziomu wody. „Sloping mires” , w których przeważa ujemne sprzężenie zwrotne Joosten zaklasyfikował jako „acrotelm mires” , a w których przeważa sprzężenie dodatnie jako „surface flow mires” . W trzeciej podgrupie torfowisk o nachylonym poziomie wody – „percolation mires” , czyli na torfowiskach przepływowych, żaden z ww. mechanizmów sprzężenia zwrotnego nie odgrywa istotnej roli.
(za: Joosten H., Clarke D. 2002. Wise Use Of Mires And Peatlands. International Mire Conservation Group and International Peat Society, 253 pp., książka dostępna on-line na stronie www.imcg.net)
Dodatnie sprzężenie zwrotne prowadzi do szybkiego rozkładu torfu. Torf staje się nieprzepuszczalny dla wody i może się ona przemieszczać tylko po powierzchni torfowiska. Torfowiska typu „surface flow mires” mogą występować tylko tam, gdzie poziom wody obniża się rzadko, w przeciwnym bowiem razie szybki proces rozkładu torfu doprowadziłby do ich zniknięcia. Występują one zatem np. w wilgotnym klimacie jako torfowiska kołdrowe, lub w miejscach wypływu wód gruntowych jako źródliska.
Ujemne sprzężenie zwrotne występuje na torfowiskach, na których występuje torf nie ulegający łatwo rozkładowi. W związku z tym przewodnictwo wodne torfu zmniejsza się powoli i stopniowo wraz z głębokością (i tym samym wiekiem torfu). W przypadku przesuszenia, poziom wody obniża się w torfie, ale jej przepływ jest hamowany przez częściowo rozłożony torf. A zatem powstaje sprzężenie ujemne – w przypadku obniżenia się poziomu wody „włącza się” mechanizm zatrzymujący wodę w torfowisku. Torfowiska z ujemnym sprzężeniem zwrotnym Joosten nazwał „acrotelm mires” , jako, że woda spływa po ich nachylonej powierzchni w obrębie akrotelmu, a głębiej jest tamowana. Jedyny znany dotychczas taki typ torfowisk to ombrogeniczne torfowiska wysokie „raised mires”.
W torfowiskach przepływowych „percolation mires” żaden z mechanizmów sprzężenia zwrotnego nie odgrywa istotnej roli. Tego typu torfowiska mogą istnieć jedynie tam, gdzie występuje duży i rozłożony równomiernie w ciągu roku dopływ wody, w związku z czym poziom wody na torfowisku jest niemal stały i mechanizmy sprzężenia zwrotnego nie ulegają uruchomieniu. Torf pozostaje na całej głębokości słabo rozłożony i dobrze przepuszczalny dla wody, w związku z czym woda może się przemieszczać w całej grubości złoża. Torfowiska przepływowe są zazwyczaj zasilane wodami gruntowymi ( „typical percolation mire” ), ale wyjątkowo w Gruzji, w warunkach „stałych” obfitych opadów występują zdominowane przez torfowce przepływowe torfowiska ombrogeniczne – „percolation bog”.
Poniżej została zamieszczona próba przetłumaczenia zastosowanych przez Joostena kryteriów, zastosowanych w hydrogenetycznej klasyfikacji torfowisk i miejsce przykładowych typów torfowisk w tej klasyfikacji:
Ewa Jabłońska
09.11.2006