Bociany są ptakami budzącymi powszechną sympatię wśród ludzi. Na pojawienie się wiosną znanego wszystkim bociana białego Ciconia ciconia oczekują z niecierpliwością mieszkańcy wsi. W odróżnieniu od swojego bliskiego krewniaka bocian czarny Ciconia nigra stroni od ludzi, więc nie jest łatwo go zaobserwować. Ponadto jest on w Polsce około 40-krotnie mniej liczny (1100-1200 par lęgowych) niż bocian biały. Dlaczego tak jest? Gatunek ten wyspecjalizował się do życia w rozległych kompleksach leśnych. Są to najczęściej najstarsze drzewostany, w obrębie lub w bezpośrednim sąsiedztwie których znajdują się śródleśne cieki, bagna, zbiorniki wodne. Środowisk takich jest coraz mniej z uwagi na obniżanie się poziomu wód gruntowych. Różnego rodzaju mokradła, dostarczające bocianom czarnym niezbędnego pokarmu, jakim są głównie ryby, płazy czy ślimaki, wysychają lub ulegają szybko postępującej sukcesji. Badania wykazały, że w terytoriach „słabszych” (mniej zasobnych w mokradła) bociany czarne wyprowadzają mniejszą liczbę młodych a w okresach suszy część par prawdopodobnie w ogóle nie przystępuje do lęgów. Samica składa 3-5 jaj. Liczba wychowywanych młodych wynosi zwykle 2 lub 3 rzadziej 4 lub 1.
Bociany czarne potrzebują odpowiednich drzew do zakładania swoich gniazd. Najchętniej wykorzystują do tego celu stare dęby. Gniazdo umiejscawiane jest na grubej, poziomej gałęzi lub w rozwidleniu korony. W okolicach, gdzie nie ma dębów, a występują odpowiednie warunki środowiskowe w postaci śródleśnych terenów podmokłych, bociany czarne często zakładają gniazda również na innych drzewach: olszach, jesionach, sosnach, wiązach, bukach itp. Z braku odpowiednich, starych drzew budują gniazdo na drzewach młodszych. Młode gałęzie często nie wytrzymują ciężaru kilkuletniego gniazda, co powoduje, że spada ono na ziemię.
Bocian czarny od roku 1981 znajduje się na liście zwierząt objętych ochroną strefową. Obecnie obowiązujące Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną mówi, że w przypadku bociana czarnego wymagane jest tworzenie stref ochronnych wokół jego gniazd. Chroniony teren wokół gniazda winien posiadać strefę ochrony ścisłej (do 100 m) oraz strefę ochrony częściowej (do 500 m). W praktyce granice stref wyznaczane są w oparciu o wydzielenia leśne, zbliżone powierzchnią do koła o promieniu 100 i 500 m. W strefie ochrony ścisłej nie prowadzi się żadnych prac leśnych w okresie całego roku. W strefie ochrony częściowej można wykonywać pewne zabiegi, ale tylko za zgodą Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody i poza okresem ochronnym wymienionym w powyższym rozporządzeniu, tj. od 15 marca do 31 sierpnia. Lęgi bociana czarnego znacznie częściej narażone są na presję drapieżników, niż ma to miejsce w przypadku bociana białego. Dlatego powoływanie stref ochronnych znajduje głębokie uzasadnienie – zmniejsza bowiem prawdopodobieństwo płoszenia ptaków, a tym samym ogranicza możliwość zrabowania lęgu przez kunę lub kruka.
Bocian czarny zasiedla najbardziej dziewicze fragmenty kompleksów leśnych. W tych fragmentach lasu, poza bocianem czarnym, często gnieździ się szereg innych cennych gatunków ptaków, dla których strefa bociana jest jedyną lub jedną z nielicznych ostoi w konkretnym kompleksie leśnym. Wymienić tu należy takie gatunki jak: żuraw Grus grus, samotnik Tringa ochropus, dzięcioły – czarny Dryocopus martius, średni Dendrocopos medius, czasem białogrzbiety Dendrocopos leucotos, siniak Columba oenas, muchołówka białoszyja Ficedula albicollis i inne. W podobnych jak bocian czarny fragmentach lasu gniazduje też orlik krzykliwy Aquila pomarina ostatnio coraz częściej bielik Haliaaetus albicilla. Oba te gatunki również są ptakami „strefowymi”.
Leśne środowiska podmokłe licznie zamieszkują płazy, głównie żaby brunatne, tj. żaba trawna Rana temporaria i żaba moczarowa Rana arvalis, a także rzekotka drzewna Hyla arborea, jak również wymieniana w Polskiej czerwonej księdze zwierząt traszka grzebieniasta Triturus cristatus. Trudno też wymienić ogromną różnorodność bezkręgowców, w tym motyli, chrząszczy, ważek itp. Wśród tych ostatnich, oprócz gatunków pospolitych (np. żagnica okazała Aeshna cyanea, szablaki - krwisty Sympetrum sanguineum i zwyczajny S. vulgatum), może też pojawić się łunica czerwona Pyrrhosoma nymphula. Złoża gnijących liści, zwłaszcza olch, lubi miedziopierś żółtoplama Somatochlora flavomaculata i ważka ruda Libellula fulva. Na śródleśnych torfowiskach można dodatkowo spodziewać się obecności zalotki większej Leucorrhinia pectoralis (gatunek znajdujący się w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej, czyli na liście zwierząt, których ochrona wymaga tworzenia obszarów chronionych), chronionej straszki północnej Sympecma paedisca, czy też gatunków z Polskiej czerwonej księgi zwierząt: żagnicy torfowej Aeshna juncea i żagnicy torfowcowej A. subarctica elisabethae. W określonych warunkach można spotkac także miedziopierś artktyczną Somatochlora arctica i iglicę małą Nehalennia speciosa. W granicach takich ostoi występują również często rzadkie rośliny.
Tworząc strefę ochronną dla jednego gniazda bociana czarnego obejmujemy ochroną obszar lasu o pow. około 24 ha. Zabezpieczamy więc przed niekorzystnymi, ewentualnymi zmianami duży obszar, często większy od wielu istniejących leśnych rezerwatów przyrody. Należy podkreślić, że procedura powołania strefy ochronnej jest znacznie łatwiejsza niż prawne utworzenie rezerwatu przyrody. Bocian czarny jest gatunkiem rozpowszechnionym w Polsce, ale nadal rzadkim. Dlatego też, jeśli osiedla się w jakimś kompleksie leśnym, to zwykle w takim, który cechuje się dużą różnorodnością biologiczną. Śmiało więc można twierdzić, że bocian czarny jest gatunkiem tarczowym dla leśnych terenów podmokłych. Chroniąc ten gatunek (zakładając strefy ochronne) chronimy cały zespół żyjących tam organizmów.
Mirosław Rzępała
26.10.2005
Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian”
e-mail: mirek[at]bocian.org.pl