Tegoroczny dzień mokradeł obchodziliśmy nad Biebrzą bardzo uroczyście. Podczas XXVIII Wszechnicy Biebrzańskiej (cyklicznej imprezy naukowej organizowanej przez Biebrzański Park Narodowy, mającej na celu popularyzację ochrony bagien biebrzańskich), która odbyła się 31.01-01.02.2009, w gronie "biebrzniętych" naukowców i miłośników bagien dyskutowaliśmy o ilościowych i jakościowych charakterystykach obiegu wody w systemie wodnym Biebrzy. Zgodnie z zaleceniami Ramsar, głównym tematem tegorocznego Dnia Mokradeł nad Biebrzą było hasło Z prądem i pod prąd. Wymowę tego hasła, można interpretować na bardzo wiele sposobów. Wydaje się jednak, że w sytuacji ubożejących z roku na rok zasobów wodnych naszego kraju, najtrafniejszą interpretacją wiodącego tematu Dnia Mokradeł 2009 jest ilościowe określenie roli obszarów bagiennych, jaką odgrywają w cyklu hydrologicznym zachodzącym w systemie zlewni.
Oglądając ilustracje przedstawiające obieg wody w przyrodzie dostrzeżemy, że cyrkulacja życiodajnej cieczy jest sekwencją kolejno następujących po sobie procesów skraplania i parowania, zachodzących w obliczu ciągłego ruchu wód powierzchniowych i podziemnych. Dynamika tych procesów jest ściśle uzależniona od parametrów zlewni, a zlewnie, w których występują rozległe obszary mokradeł, wykazują bardzo wiele osobliwych cech. Najważniejszą z nich jest zdolność mokradeł to retencjonowania wielkich ilości wody. W zależności od rodzaju osadów organicznych i mineralnych występujących na obszarach bagiennych, nawet 90% ich objętości może stanowić woda. Niezwykle trudno jest jednak precyzyjnie ocenić ilość wody retencjonowanej w mokradłach, gdyż - obok skomplikowanych obliczeń, wymaga to licznych badań terenowych. Podjęto jednak to wyzwanie i na podstawie przestrzennych analiz danych hydrologicznych oraz glebowo-siedliskowych doliny Biebrzy oceniono, że w samych tylko granicach Biebrzańskiego Parku Narodowego, bagna biebrzańskie (tylko osady organogeniczne) zawierają około 500 mln m3 wody . W skali całej doliny ilość wody jest więc nawet kilkukrotnie większa. W porównaniu z objętością Jeziora Śniardwy (ok. 650 mln m3) , Jeziora Solińskiego (około 500 mln m3) lub nawet położonego w zlewni górnej Narwi Zbiornika Siemianówka (ok. 80 mln m3) widzimy, jak istotną rolę w kształtowaniu zasobów wodnych obszaru odgrywa retencyjność mokradeł. Ze względu na specyfikę mokradeł, w przeciwieństwie do sztucznych zbiorników, woda zatrzymana w organogenicznych osadach bagiennych nie może być z nich w zupełności odebrana. Pomimo tego okazuje się, że rzeki nizinne o naturalnym charakterze oraz ich zlewnie, w których występują liczne torfowiska, wykazują dużą stabilność hydrologiczną.
Fot. Ewelina Kosela
Fot. Ewelina Kosela
W zależności od roku hydrologicznego (mniej lub bardziej zasobnego w opady), stany wód cieków płynących przez obszary bagienne wykazują mniejszą dynamikę aniżeli stany wód cieków o zlewniach z niewielkim udziałem mokradeł lub tych silnie przekształconych przez człowieka. Bagna bowiem zachowują się jak płuca, które pęcznieją podczas "wiosennego wdechu" niosącego dostawę nowej wody pochodzącej z topniejącej pokrywy śnieżnej, a kurczą się, gdy w "letnim wydechu", wody odpływające stopniowo z mokradeł zasilają cieki lub znajdują ujście w atmosferze w procesie ewapotranspiracji zachodzącym za pośrednictwem bagiennej roślinności. W przypadku doliny Biebrzy ma to bezpośredni wpływ na ludzi, którzy mieszkają w dolinie Biebrzy i korzystają z wód rzeki, których zmienność (szczególnie w okresach letnich niżówek) jest wyrównywana dzięki retencyjności mokradeł. Zaburzenie tego rytmu - a więc, pozostając w duchu respiracyjnej analogii - spowodowanie "zadyszki" występującej w chwili mniej lub bardziej kontrolowanego odebrania wód z obszarów bagiennych poprzez np. ich osuszenie lub meliorację cieków na ich obszarze, powoduje nieodwracalne zniszczenia struktury systemu retencyjnego bagien. Przyrodnicze konsekwencje tych działań zawsze odbijają się negatywnie w zwierciadle bagiennej bioróżnorodności. Następuje wówczas zachwianie opisanych wyżej proporcji wymiany wody na obszarach mokradłowych, a więc modyfikacja głównego czynnika warunkującego istnienie bagien oraz pełnienie ich funkcji ekologicznej w dolinie.
W przypadku zlewni Biebrzy, której powierzchnia wynosi około 7000 km2, obszary najcenniejszych mokradeł znajdują się w dolinie rzeki i są chronione przez Biebrzański Park Narodowy. Jego powierzchnia stanowi jedynie około 10% powierzchni całej zlewni. Mając świadomość procesów obiegu wody w cyklu hydrologicznym widzimy, że Biebrzański Park Narodowy chroni obszary będące ostatnim ogniwem obiegu wody w systemie wodnym zlewni Biebrzy. Można zatem wnioskować, że hydrologiczne i ekologiczne warunki biebrzańskich mokradeł są wynikiem oddziaływania rozległego obszaru całej zlewni, z którego pochodzą wody zasilające Biebrzę i jej bagna (do zlewni Biebrzy należą m.in. rozległe obszary Pojezierza Ełckiego oraz Dolina Rospudy). Chcąc osiągnąć poprawę ilościowych lub jakościowych parametrów wody należy więc w pierwszej kolejności ocenić stosunki wodne całej zlewni, które implikują dalszy rozwój bagien w dolinie.
Fot. Joanna Mieloch
Podsumowując rozważania na temat roli mokradeł w wymianie wody w całej zlewni można stwierdzić, że wobec przedstawionych argumentów bezcelowe wydaje się rozstrzyganie kwestii postawionej w tytule tego artykułu. Unikalne ekosystemy bagienne w dolinach rzek nizinnych powinny być bowiem zawsze traktowane jako część większego, heterogenicznego systemu hydrologicznego. Z jednej strony, jako element kształtowany przez warunki wodno-siedliskowe zlewni, z drugiej zaś - jako czynnik silnie oddziałujący na jej zasoby wodne. Zanim bowiem zdecydujemy, czy woda jest dla mokradeł lub czy mokradła są dla wody, musimy pamiętać, że przede wszystkim mokradła są dla ludzi. O tym, jak długo mokradła będą dla nas zdecydujemy sami, bo przecież my jesteśmy dla mokradeł.
Literatura:
1. Kwiatkowski G., Grygoruk M., 2008, Zastosowanie narzędzi GIS w analizie budowy geologicznej terenu na przykładzie Biebrzańskiego Parku Narodowego, V Podlaskie Forum GIS, Augustów (praca niepublikowana)
2. http://www.batymetria.pl/%C5%9Aniardwy/Charakterystyka
3. http://www.wios.bialystok.pl/pdf/siemian2007.pdf
Mateusz Grygoruk
06.04.2009