Obszar naszego kraju w przeszłości porastały rozległe lasy, wśród których rozciągały się nieprzebyte bagna i moczary. Rzeki rzeźbiły koryta wedle swego kaprysu, odcinając raz po raz nowe starorzecza. W czasie wezbrań rozlewały swe wody szeroko, stwarzając siedlisko życia niezliczonym gatunkom ptaków i roślin wodno-błotnych. Czyste, zarastające jeziora i małe oczka wodne rozbrzmiewały tysiącem głosów natury. Tylko gdzieniegdzie wśród lasów i bagien dostrzec można było osady ludzkie.

Dziś, po upływie zaledwie kilku wieków, krajobraz ten należy do przeszłości. Z rozległych mokradeł, czystych rzek z licznymi starorzeczami i jezior pozostało niewiele. Naturalne zbiorniki wodne oraz tereny podmokłe należą dzisiaj do najsilniej przekształconych siedlisk, a związane z nimi gatunki roślin i zwierząt do najbardziej zagrożonych.

Doskonałym przykładem takiej właśnie rośliny, zagrożonej wymarciem w wyniku nieprzemyślanej działalności człowieka, jest kotewka orzech wodny. Jej historia jest jednak o tyle ciekawa, że jest ona jednocześnie przykładem gatunku, który swe przetrwanie w dużej części zawdzięcza właśnie gospodarczej działalności człowieka.

Kotewka orzech wodny (Trapa natans) zwana również kasztanem wodnym, orzechem kolącym czy kotwiczką jest rośliną wodną korzeniącą się w dnie zbiornika. Jej pływające na powierzchni wody liście skupione są w różnej wielkości rozety (do około 50 cm średnicy), które połączone są z korzeniami długą nitkowatą łodygą. Poszczególne listki rozety zaopatrzone są zwykle w silnie rozdęte ogonki, które jak pływaki pomagają roślinie unosić się na powierzchni wody. Liście podwodne są drobne i krótkotrwałe, a z ich kątów wyrastają kilkucentymetrowe, pierzasto rozgałęzione korzenie asymilacyjne. Kwiaty koloru białego są drobne i niepozorne.

Niepozorny kwiat kotewki

Bardzo osobliwe są natomiast owoce kotewki, z których kształtem związana jest łacińska nazwa rodzajowa tej rośliny – Trapa. Przypominają one nieco czteroramienne kotwiczki zwane z łaciny calcitrapa, używane niegdyś jako przeszkoda dla nacierającej konnicy. Drugi, gatunkowy człon, nazwy – natans, znaczy pływający i wskazuje na wodne środowisko życia rośliny.

Duże orzechy (wielkości orzecha włoskiego) zaopatrzone są w cztery długie i ostre wyrostki zakończone zadziorkami. Spełniają one funkcje zarówno ochronne jak i „transportowe”. Dzięki nim orzech przyczepiony do piór czy sierści zwierzęcia może zostać przeniesiony w nowe miejsce. Dojrzałe orzechy są bardzo twarde, co sprawia, że nasiona w ich wnętrzu są dobrze zabezpieczone przed działaniem niekorzystnych czynników zewnętrznych. Zdarza się, że owoce pogrążone w mule trwają w uśpieniu przez wiele lat nim wykiełkują.

Bogate w skrobię nasiona kotewki od dawna wykorzystywane były przez ludzi w celach spożywczych. W wielu krajach, szczególnie azjatyckich (Indie, Chiny), różne gatunki rodzaju Trapa były specjalnie w tym celu hodowane. Nasiona mielono na mąkę, a następnie wypiekano z nich placki. Ze względu na swoje ostre wyrostki, orzechy kotewki były również wykorzystywane do obrony. Rozsypywano je wokół zabudowań w celu ochrony przed złodziejami. Jeszcze do niedawna w naszym kraju, na terenach gdzie kotewka występowała obficie, jej młode orzechy stanowiły istotny składnik diety zwierząt gospodarskich.

Puste łupiny nasienne kotewki (fot. P. Rymarowicz)	Orzechy kotewki z harpunowatymi wyrostkami (fot. A.Smieja)

Kotewka jest rośliną jednoroczną. Oznacza to, że cały cykl życiowy (kiełkowanie, wzrost, kwitnienie, owocowanie) zamyka w ciągu jednego sezonu wegetacyjnego. Jesienią rozety rozpadają się a ich fragmenty wraz z ciężkimi orzechami opadają na dno zbiornika gdzie czekają na sprzyjające kiełkowaniu warunki. Kotewka, będąc rośliną termofilną najlepsze do rozwoju warunki znajduje w płytkich (od 0,5 do 2 m głębokości), szybko nagrzewających się zbiornikach, z żyzną, stojącą lub wolno płynącą wodą. Naturalnymi siedliskami kotewki były pierwotnie przede wszystkim starorzecza i zarastające jeziora. Zdecydowana większość współczesnych stanowisk, to stawy rybne oraz powstałe w wyniku obwałowania i regulacji rzek starorzecza, które należy uznać za wtórne.

W Polsce kotewka osiąga północną granicę zasięgu. Poza naszym krajem wstępuje w południowej, środkowej i wschodniej Europie oraz Azji, a także środkowej Afryce. Ponadto zadomowiła się także w Ameryce północnej oraz Australii.

Kotewka orzech wodny w Polsce jest prawnie chroniona od 1946 roku. Została ona także uznana za gatunek krytycznie zagrożony i wpisana do Polskiej czerwonej księgi roślin. Podobnie jej sytuacja wygląda w niemal wszystkich krajach ościennych. Mimo ochrony liczba stanowisk tego gatunku stale maleje, szczególnie zaś w ostatnim dwudziestoleciu, kiedy to zanikło ponad 60 stanowisk. Obecnie kotewka występuje na około 40 stanowiskach skupionych głównie w kotlinach podgórskich: Oświęcimskiej, Sandomierskiej oraz na Nizinie Śląskiej.

Rozmieszczenie stanowisk kotewki w Polsce (wg Polskiej czerwonej księgi roślin)

Głównymi przyczynami wymierania kotewki są przede wszystkim:

• regulacje rzek - uniemożliwiające powstawanie nowych starorzeczy,
• skażenie wód wskutek przedostawania się do nich związków biogennych oraz ścieków komunalnych,
• wypłycanie i zarastanie zbiorników, w których aktualnie kotewka się znajduje.

Istotnym czynnikiem, zagrażającym populacjom kotewki na stawach rybnych jest intensyfikacja hodowli ryb oraz działania jej podporządkowane. Zwiększona liczebność karpia żerującego w partiach przydennych zbiorników utrudnia zakorzenianie się młodych roślin. Natomiast azjatycki ryba roślinożerna - amur biały w dużym zagęszczeniu prowadzi do zaniku kotewki poprzez zjadanie jej części wegetatywnych. Mimo szybkiego tempa zanikania kolejnych stanowisk kotewki, są nadal takie miejsca w Polsce, gdzie patrząc na zbiornik trudno uwierzyć, że jest to gatunek wymierający, a mowa tu o stawach w Dolinie Górnej Wisły (Kotlina Oświęcimska), gdzie zlokalizowanych jest około 30 % krajowych stanowisk tej rośliny.

Staw całkowicie zarośnięty kotewką (fot. A.Smieja)

Kotewka orzech wodny przetrwała na tym terenie tylko dzięki obecności licznych stawów rybnych i prowadzonej tam przez kilka stuleci ekstensywnej gospodarce hodowlanej, podczas której pogłębiano zbiorniki nie dopuszczając do ich wypłycenia i zarośnięcia roślinnością szuwarową.

Jednak i tu kotewka niegdyś pospolita, do dnia dzisiejszego przetrwała zaledwie na kilkudziesięciu zbiornikach w obrębie 8 kompleksów stawów hodowlanych, a tylko na kilku z nich (głównie w gospodarstwie Przeręb niedaleko Zatora), cieszy się dobrą kondycją i zajmuje wielohektarowe powierzchnie. W pozostałych zbiornikach występuje w postaci pojedynczych, często silnie skarlałych rozet.

Rozmieszczenie stanowisk kotewki orzecha wodnego w Kotlinie Oświęcimskiej w 2004 roku

Mimo, że kotewka jest gatunkiem wymierającym i to nie tylko w skali kraju, to w sprzyjających warunkach staje się rośliną niezwykle ekspansywną. Z jednego orzecha wyrasta do kilkunastu rozet a każda z nich wytwarza kilka owoców. Dlatego też z paru zaledwie nasion, w ciągu kilku sezonów wegetacyjnych, może rozwinąć się tyle rozet, że zwartą powierzchnią pokryją niemal cały staw. Takie zwarte płaty kotewki znacznie ograniczają proces nagrzewania się wody w stawie, co dla hodowanego w nich „ciepłolubnego” karpia przekłada się na wolniejszy przyrost masy ciała, a dla hodowców – na straty. Nie bez znaczenia jest również fakt, że co roku na dno stawu opada ogromna ilości biomasy tej okazałej, jednorocznej rośliny, co przyspiesza wypłycanie stawu. W związku z tym, z punktu widzenia hodowli karpia, kotewka na stawach jest rośliną bardzo niepożądaną, której rozwój należy ograniczać.

Rozety kotewki zwarcie pokrywające powierzchnię wody w stawie (fot. A.Smieja)

Oczywiście nie można mieć pretensji do hodowców ryb, że starają się wykonywać swoją pracę i hodować ryby, a nie chronione gatunki roślin. Na tym polega główny problem ochrony tej wymierającej rośliny - nie sposób jej chronić w miejscach gdzie występuje najliczniej i gdzie, na dzień dzisiejszy, ma najlepsze warunki do rozwoju.

Ponieważ dotychczasowa forma ochrony kotewki orzecha wodnego – ochrona bierna, nie przynosi oczekiwanych rezultatów i kolejne stanowiska kotewki na stawach w Dolinie Górnej Wisły zanikają w skutek intensyfikacji hodowli karpia, Towarzystwo na rzecz Ziemi podjęło próbę czynnej ochrony tego gatunku. Od 2002 roku realizowany jest projekt mający na celu odtworzenie populacji Trapa natans na stanowiskach gdzie występował w przeszłości. Do reintrodukcji wytypowano 18 zbiorników wodnych, w których kotewka kiedyś występowała, a które najlepiej spełniają jej wymagania siedliskowe i nie są użytkowane gospodarczo. Zbiorniki te to 15 starorzeczy Wisły, zbiorniki w "Zabytkowym Parku w Pszczynie" oraz Jezioro Paprocańskie w Tychach.

Zebrane, ze stawów gospodarstwa Przeręb koło Zatora, nasiona zostały wsiane do wybranych akwenów jesienią 2002 roku. Działania powtórzono w kolejnym roku dla zbiorników, w których kotewka nie wykiełkowała.

Stanowisko kotewki na starorzeczu Wisły odtworzone w wyniku reintrodukcji (fot. A.Smieja)

W wyniku przeprowadzonych działań kotewka pojawiła się w 10 akwenach. Roślina znajduje się w dobrej kondycji: wytwarza licznie okazałe rozety i owocuje, co pozwala przypuszczać, że powstałe populacje będą mogły funkcjonować samodzielnie.

Agata Śmieja

26.10.2005