Trzy małe państwa nad Bałtykiem, są o tyle ciekawe dla przyrodnika, że tak jak jednym tchem wymienia się ich nazwy od południa ku północy, tak w tym samym kierunku coraz liczniej pojawiają się rozległe masywy torfowisk wysokich. Dla Polaka sam wizerunek ciągnących się kilometrami mszarów pokrytych karłowatą sośniną, to widok nader egzotyczny.

Mokradła to charakterystyczny element Łotwy. Proporcje pomiędzy typami torfowisk odzwierciedlają północne położenie kraju i sąsiedztwo morza. Badacze podsumowali, że aż 42% wszystkich bagien to torfowiska wysokie, 9% przejściowe i 49 % niskie. Najcenniejsze i jednocześnie najciekawsze z nich otwarte torfowiska wysokie to blisko 5% ogółu bagien.

Rozmieszczenie torfowisk na Łotwie

Powierzchnia siedmiu torfowisk (Teiči, Cena, Peikstulnīca-Sala, Seda, Sala, Ķemeri-Smārde i Krievi-Jersika) przekracza 5000 ha. Łotewscy przyrodnicy są dumni ze stanu zachowania swoich mokradeł. Oceniają oni, że przeszło połowę torfowisk na Łotwie można uznać za nienaruszone przez człowieka. Na pozostałych wpływ osuszania i eksploatacji jest znaczący. Ochronie prawnej podlega ok. 12% torfowisk. 

Mokradła pokrywają dziesiątą część kraju, są jednak rozmieszczone bardzo nierównomiernie. Najwięcej jest ich w rejonach nizinnych, a ich występowanie w poszczególnych rejonach biogeograficznych waha się od 0.1 do 40 %. Najbogatsze w torfowiska regiony Łotwy to północna część krainy Vidzeme oraz południowo-wschodni zakątek kraju, Łatgalia. Pierwszy region to nadmorska część pogranicza z Estonią. Bliskie sąsiedztwo Bałtyku wywiera znaczący wpływ na charakter tamtejszych torfowisk. Wyróżnia je znaczący odsetek rozległych torfowisk wysokich.

W Łatgalii jako krainie pojezierzy, torfowiska wytworzyły się w sąsiedztwie jezior, pomiędzy niewielkimi wzgórzami. Genezy znacznej części tutejszych bagien upatruje się w procesie stopniowego zarastania jezior. Wysokie torfowiska o charakterze ombrotroficznym nie są tu spotykane zbyt często.

Kemeri

 Kemeri

Teiči – największe i najpiękniejsze

Otwarte torfowiska wysokie częściej spotyka się podążając w kierunku północno-zachodnim. Pośród nich na szczególną uwagę zasługuje największe w kraju wysokie torfowisko Teiči. Rangę torfowiska podkreśla również jego obecność pośród czterech rezerwatów ścisłych, które są najwyższą formą prawnej ochrony przyrody na Łotwie. Znaczną jego część zajmują otwarte mszary, porośnięte jedynie przez karłowate sosny i równie skarlałe brzozy (brodawkowatą i omszoną). Torfowisko jest na tyle rozległe, że na jednej z wysp mineralnych osiedlili się swego czasu staroobrzędowcy uciekający przed prześladowaniami religijnymi z Rosji. Do dzisiejszej kolonii Siksala, prowadzi przejezdna droga (zbudowano tu kilkudziesięciometrową wieżę, znakomity punkt obserwacyjny), jednakże w przeszłości mieszkańcy przysiółka poruszali się jedynie po ułożonych na bagnie drewnianych kładkach.

Ptasi świat rezerwatu jest tak samo egzotyczny jak jego krajobraz. Stwierdzono tu gniazdowanie nura czarnoszyjego, siewki złotej, kulika mniejszego czy łęczaka. Gnieździ się tu znaczna liczba cietrzewi i głuszców. Niewątpliwie najciekawszym z kuraków jest pardwa, której liczebność określa się na kilka par. Z wieży obserwacyjnej na Siksala można wypatrzyć orła przedniego (od kilku lat potwierdza się stałą obecność jednej pary).

Teiči (wraz z sąsiednim kompleksem bagiennym Pelecare) to jeden z sześciu łotewskich obiektów ujętych w ramach Konwencji Ramsarskiej. Powierzchnia obszaru Ramsar wynosi w tym przypadku 240 km2. Wśród wysokotorfowiskowych zbiorowisk roślinnych we wschodniej Łotwie i rezerwacie Teiči spotkamy m.in. Chamedaphne-Sphagnetum magellanici. Chamedafne (po łotewsku ārkausa kasandra), od której bierze nazwę ta oryginalna formacja roślinna, w Polsce występuje jedynie na ośmiu rozproszonych stanowiskach. Nie jest to również najbardziej powszechny gatunek mszarów Łatgalii, jednakże na części torfowisk tworzy rozległe, bujne łany. W zachodniej części kraju, gdzie przebiega granica występowania chamedafne, jej zasięg przyjmuje się jako granicę pomiędzy dwoma zasadniczymi typami torfowisk wysokich: typu wschodniego i zachodniego (bałtyckie).

Teici

Slitere

Teici

Teici

Kūdra czyli torf

Wraz ze zwiększającym się ku północy Europy zatorfieniem powierzchni, rośnie gospodarcze zainteresowanie torfem wysokim. W krajach zachodniej Europy, jak również w Polsce, torfowiska wysokie należą do rzadkości. Ich niewielką obecność warunkuje niesprzyjający powstawaniu klimat. Duże zapotrzebowanie na kwaśny, antyseptyczny i wodochłonny torf wysoki, kusi łotewskie przedsiębiorstwa eksploatacyjne szansami na eksport. Odbiorcami cennego surowca są przede wszystkim gospodarstwa ogrodnicze i szkółkarskie. Członkostwo Łowy w Unii Europejskiej wprowadziło ograniczenia wynikające z prawa ochrony środowiska ale też rozbudziło nadzieje na większe możliwości sprzedaży zagranicznej. Roczny eksport wzrósł w porównaniu z początkiem lat 90. trzykrotnie (w 2000 r. wynosił 383 tys. ton). Obecnie głównym rynkiem zbytu dla łotewskich przedsiębiorstw są Niemcy i Holandia.

Eksploatacja torfu na Łotwie w latach 1940-2000 (w milionach ton)

Dzisiejsze wydobycie torfu – mimo, że w znacznej mierze nakierowane na eksport – wydaje się być niewielkie w porównaniu z sytuacją, jaka miała miejsce w latach 60-70. ubiegłego wieku. Eksport torfu był wówczas marginalny, jednak ogromne jego ilości zużywano jako paliwo w elektrowniach. Obecnie wydobycie torfu prowadzi się na powierzchni ok. 270 km2 torfowisk (niecałe 5 % ich ogólnego obszaru), a jego pozyskanie nie przekracza rocznie 500 tys. ton. Klucząc w malowniczych labiryntach wysepek i erozyjnych jeziorek najpiękniejszych łotewskich torfowisk, pozostaje mieć nadzieję, że w przyszłości nikt już sobie nie przypomni o możliwości spalania torfu w elektrowni.

Chamedafne północna

RAMSAR na Łotwie

Na liście obiektów konwencji ramsarskiej znalazło się do tej pory sześć obszarów. Umieszczono je tam w dwóch fazach w 1995 i 2002 roku. Są to: Nadmorski kompleks bagienny rezerwatu Pape – położony na pograniczu z Litwą, w sąsiedztwie Lipawy (Liepaja). Centralną część rezerwatu stanowi jezioro Pape, oddzielone wąską mierzeją od Bałtyku. To ważne miejsce na trasie migracji ptaków. Bagna Północne (Ziemeļu purvi) – jeden z największych i najciekawszych kompleksów torfowisk wysokich rozcięty przez granicę z Estonią, jednak plan ochrony sporządzany jest w porozumieniu z estońskim rez. Nigula. Niewielki obszar (53 km2) ma również status Rezerwatu Biosfery. Jezioro Lubana – rozległy kompleks różnych typów mokradeł położonych we wschodniej części kraju. Prócz znacznej wielkości płytkiego jeziora, na terenie rezerwatu znajduje się kilka odrębnych torfowisk, łąk, stawów i lasów bagiennych. Nadbałtyckie jezioro Engure – płytki zbiornik słodkowodny, otoczony przez świeże i podmokłe bory sosnowe. Zlokalizowany jest u wybrzeży Zatoki Ryskiej, ok. 80 km od stolicy kraju. www.eedp.lv Jezioro Kanieris – położone w centralnej części kraju, w niedalekim sąsiedztwie Rygi. Jezioro wchodzi w skład Parku Narodowego Kemeri. Charakteryzuje je całoroczny płytki poziom wody i siedem wysp rozmieszczonych w obrębie akwenu. www.kemeri.gov.lv Dwa sąsiadujące kompleksy mokradeł Teiči i Pelecare – w 60 % zajmują torfowiska wysokie, w dużej części otwarte. Ombrogeniczne torfowisko Teiči to najbardziej rozległy tego typu obszar na Łotwie. www.teici.lv

Rafał Zubkowicz

27.01.2006