Torfowiska mogą sprawiać wrażenie bardzo monotonnego krajobrazu, lecz mimo to można w nich odkryć niezwykle interesujący świat. Określane często mianem bagien bronią swych tajemnic poprzez swoją niedostępność. Występują na lądzie, ale nieodparcie przywodzą na myśl tereny wodne. Specyficzne warunki środowiskowe determinują występujący na nich świat organizmów żywych: charakterystycznej roślinności i rzadkich zwierząt. Elementy przyrody nieożywionej i ożywionej są tu połączone w system ścisłych i skomplikowanych zależności, tworząc unikalny charakter ekosystemu torfowisk.

Potok Borowy (fot. J. Perzanowska)	Przymiarki (fot. J. Perzanowska)

W Polsce, która jest średnio zasobna w torfowiska, siedliska tego typu występują głównie w jej północnych rejonach. Biorąc pod uwagę ten fakt, położone na południu Polski Torfowiska Orawsko-Nowotarskie (TON) należą do rzadkości. Przedstawiają one wyjątkowy w Polsce i równocześnie także w Europie kompleks torfowisk wysokich oraz borów i lasów bagiennych. Kolejne znaczące tereny torfowisk wysokich w południowej części Polski znajdują się na wschodzie w Bieszczadach, a na zachodzie w Sudetach.

Torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej zaczęły powstawać około 10 000 lat temu kiedy nastąpiło ocieplenie klimatu po okresie zlodowaceń. Obecny klimat tego rejonu, w którym opad przeważa nad parowaniem, oraz gruba warstwa żwirów, piasków i nieprzepuszczalnych iłów pokrywających dno Kotliny, stwarzają warunki sprzyjające występowaniu tu torfowisk wysokich, uzależnionych w istnieniu i funkcjonowaniu w całości od wód opadowych. Dodatkową istotną charakterystyką Torfowisk Orawsko-Nowotarskich jako torfowisk wysokich jest fakt, że mają one położenie wododziałowe – są przedzielone Europejskim Działem Wodnym rozgraniczającym zlewnie Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego.

Duże znaczenie dla torfowisk Kotliny Orawsko-Nowotarskiej ma otoczenie pasmami górskimi – Tatrami, Beskidami, w tym Gorcami, i w niedalekim sąsiedztwie – Pieninami, które wpływają m.in. na warunki klimatyczne całego rejonu oraz budują niezwykle urokliwy widok roztaczający się na te piękne pasma górskie. Takie położenie niewątpliwie dodaje Torfowiskom Orawsko-Nowotarskim atrakcyjności krajobrazowej, a one same, mimo swojej pozornej jednostajności, fascynują niedostępnością i tajemniczością. Wielka szkoda, że walory estetyczne torfowisk są jednak często niedoceniane.

Torfowiska urozmaicają krajobraz i jednocześnie zwiększają różnorodność biologiczną. Wiele rzadkich gatunków organizmów żywych jest ograniczonych w występowaniu do torfowisk wysokich jako siedlisk odznaczających się specyficznymi warunkami środowiskowymi: w związku z zależnością od wód opadowych – małą zawartością substancji odżywczych, i na skutek zatopienia – warunkami beztlenowymi, i silnie kwaśnym odczynem środowiska.

Bór na Czerwonem - kosówka (fot. J. Perzanowska)	Jasiowska Puścizna (fot. J. Perzanowska)

Szczególnie charakterystyczna jest roślinność torfowisk, która je buduje, i w odpowiednich warunkach umożliwia stały wzrost, i odkładanie się torfu. Na obszarach torfowisk wysokich kluczową rolę odgrywają mchy torfowce (Sphagnum sp.). Na terenie torfowisk można ponadto znaleźć rośliny przystosowane do niedostatku składników odżywczych – owadożerne rosiczki (Drosera sp.) i tłustosza pospolitego (Pinguicula vulgaris) oraz rośliny żyjące w mikoryzie z grzybami. Wyjątkową charakterystyką regionu Torfowisk Orawsko-Nowotarskich jest fakt występowania kosodrzewiny (Pinus mugo), którą znajduje się z reguły na większych wysokościach, oraz sosny błotnej (Pinus x rhaetica), będącej introgresywnym mieszańcem kosodrzewiny z sosną zwyczajną (Pinus silvestris).

Torfowiska Orawsko-Nowotarskie zamieszkuje bogata fauna bezkręgowców i kręgowców. Wśród bezkręgowców na szczególną uwagę zasługują: występujący jedynie na tym terenie czerwiec (Erioccoccus podhalensis) i rzadko spotykana w Polsce łątka turzycowa (Coenagrion ornatum) oraz wiele innych rzadkich i chronionych gatunków. Natomiast wśród kręgowców trzeba na początku wspomnieć o szeregu charakterystycznych gatunków związanych z wodami Kotliny Orawsko-Nowotarskiej – minogu Władykowa (Lampetra vladykovi), płoci karpackiej (Rutilus rutilus carpathorossicus), kiełbie dunajskim (Gobio gobio obtusirostris), cercie (Vimba vimba carinata). Opisując faunę Kotliny konieczne jest wymienienie rzadkich i zagrożonych w skali Kraju ptaków – zwłaszcza cietrzewia (Lyrurus tetrix), ale także wszystkich pozostałych gatunków kuraków bytujących w Polsce, a także derkacza (Crex crex,) puchacza (Bubo bubo), orlika krzykliwego (Aquila pomarina) i wielu innych. Kolejną niezwykle istotną grupą są ssaki – szczególnie te duże, migrujące, dla których Kotlina pełni rolę korytarza ekologicznego, łączącego sąsiadujące chronione tereny Parków Narodowych: Tatrzańskiego, Babiogórskiego, Gorczańskiego oraz Pienińskiego – jeleń (Cervus elapha), dzik (Sus scorpha), wilk (Canis lupus), ryś (Lynx lynx), a także spotykanego tu czasami niedźwiedzia (Ursus arctos).

Torfowiska stanowią wielki potencjał do wykorzystania w nauce i dydaktyce. Poza informacjami na temat istniejącej organizacji i funkcjonowania tych ekosystemów, które mogą służyć także w przyszłości, torfowiska mogą być źródłem ogromnej wiedzy dotyczącej ich przeszłości i otaczających je terenów. Bezsprzecznie cenne są informacje, jakich dostarczają pokłady torfu. Można je porównać do „żywych ksiąg historii danego obszaru, żywych archiwów”. Próbki torfu z Torfowisk Orawsko-Nowotarskich umożliwiają odczytywanie zmian w roślinności i klimacie oraz przebiegu osiedlania się człowieka na terenie Podhala i Orawy.

Związki między torfowiskami a warunkami klimatycznymi i hydrologicznymi rejonu swojego występowania są bardzo duże. Będąc zależnymi od tych warunków równocześnie mają na nie znaczący wpływ. Torfowiska mają istotne znaczenie w kształtowaniu stosunków klimatycznych tworząc specyficzny mikroklimat. W przypadku klimatu Kotliny Orawsko-Nowotarskiej nadają mu cech klimatu kontynentalnego – lata tego terenu są cieplejsze, a zimy – zimniejsze od otaczających terenów. Ponadto, w związku z obecnością torfowisk, bardzo często pojawiają się w Kotlinie mgły.

Torfowiska pełnią też rolę stabilizatora stosunków hydrologicznych. Są one powszechnie uważane za naturalne zbiorniki retencyjne regulujące odpływ wód. W sytuacji częstych obfitych letnich opadów z rejonu niestabilnej zlewni górskiej okolic Kotliny Orawsko-Nowotarskiej takie znaczenie jest szczególnie istotne dla bezpieczeństwa przeciwpowodziowego. To między innymi dzięki tym zdolnościom retencyjnym torfowisk Kotlina Orawsko-Nowotarska uniknęła większych strat podczas pamiętnej powodzi 1997 roku.

Baligówka - okrajek (fot. J. Perzanowska)	Bór bagienny (fot. J. Perzanowska)

Poprzez występującą w torfowiskach gospodarkę wodno-mineralną ekosystemy te wykazują istotne związki z otaczającymi je elementami krajobrazu. Mają duże znaczenie w krążeniu pierwiastków w przyrodzie przez co regulują obieg materii naruszony działalnością ludzi. Szczególnie zwraca się w tym względzie uwagę na obieg węgla w kontekście wzrostu zawartości CO2 w atmosferze, a w związku z tym – zagadnienia efektu cieplarnianego, a ogólniej – zmian klimatu. Nie bez znaczenia są także torfowiskowe obiegi azotu i fosforu, a także innych pierwiastków powodujących zanieczyszczenie środowiska. Na terenie torfowisk z jednej strony następuje uwalnianie, a z drugiej wiązanie pierwiastków pod różnymi postaciami. W ogólnym bilansie na „żywych” torfowiskach procesy wiązania przeważają nad procesami uwalniania, co wyraża się ich średnim rocznym przyrostem o 1 cm, przy czym warstwa odkładającego się torfu przyrasta o około 1 mm na rok. Co bardzo ciekawe, funkcje „filtrów”, jakie torfowiska pełnią w środowisku, są wykorzystywane przy projektowaniu systemów oczyszczania ścieków.

Dla wielu osób największym i dodatkowo jedynym walorem torfowisk jest jednak występujący tam torf. Ze względu na to, że może on być wykorzystywany jako źródło energii, materiał nawozowy, i w innych celach, ma wymierną wartość ekonomiczną. Jego wydobywanie bardzo często wiąże się niestety z degradacją całego ekosystemu, a przez to eliminacją pozostałych licznych i ważnych funkcji torfowisk. Na Torfowiskach Orawsko-Nowotarskich wydobywanie torfu rozpoczęto w XIX wieku. Początkowo eksploatacja miała charakter indywidualny, ale w XX wieku dołączyła do niej także przemysłowa. Nadal stanowi to poważne zagrożenie dla istnienia i funkcjonowania torfowisk na tym obszarze.

Przedstawiona różnorodność funkcji torfowisk nie jest ograniczona jedynie do przyrodniczych, ale przekłada się także na ekonomiczne, społeczne oraz kulturowe. W tym kontekście zachowanie torfowisk w stanie umożliwiającym podtrzymywanie tych funkcji wydaje się być celem oczywistym, kierunkowskazem dla wszelkich przedsięwzięć dotyczących terenu ich występowania. Wiele zaangażowanych w tej problematyce osób wyraża ogromną nadzieję na zrównoważony rozwój rejonu Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, który przy minimum dobrych chęci ma szansę godzić rozwój społeczno-gospodarczy z poszanowaniem dziedzictwa przyrodniczego.

Literatura:

1. Cichocki W., 2002, Bory Orawsko-Nowotarskie (Przewodnik edukacyjny), Stowarzyszenie Krajobrazy, Kraków.

2. Denisiuk Z., Tobolski K., 1995, Stanowisko w sprawie ochrony torfowisk wysokich i krajobrazu Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, przyjęte przez Komisję Parków Narodowych i Rezerwatów oraz Komisję Ochrony Obszarów Torfowiskowo Wodnych PROP na wyjazdowym posiedzeniu w Zakopanem w dniu 14 czerwca 1994 roku, [w:] Denisiuk Z. (red.), Chrońmy przyrodę ojczystą, 51(3): 72 80.

3. Łajczak A., 2002, Antropogeniczna degradacja torfowisk orawsko–nowotarskich, [w:] Łoboda J. (red.), Czasopismo Geograficzne, 73 (1 – 2): 27 – 61.

4. Standardowy Formularz Danych dla Obszarów Specjalnej Ochrony (OSO), dla obszarów spełniających kryteria Obszarów o Znaczeniu Wspólnotowym (OZW) i dla Specjalnych Obszarów Ochrony (SOO) Natura 2000, opracowanie z 2005 roku, aktualizowane w lipcu 2005 roku.

Agata Pustelnik

08.04.2006